Persoonlijke instellingen

De gasfabriek

Uit BeneluxSpoor.net - Encyclopedie
Versie door Fred (overleg | bijdragen) op 20 okt 2016 om 10:17
Ga naar: navigatie, zoeken
Hoofdpagina  Categorie-index  Index  Menu
Vorige | Volgende

Onder redactie van: BeneluxSpoor.net / Auteur: Dick van der Knaap


Hoe werd stadsgas gemaakt?

Vroeger werd in de gasfabriek uit steenkool het zogenaamde stadsgas gemaakt. De aanvoer van de grondstof geschiedde in de begintijd per paard-en-wagen, maar al snel kwamen de spoorwegen er aan te pas. Als er vaarwater in de omgeving was, namen schepen de aanvoer van kolen vaak over. Er werd gebruik gemaakt van een proces dat 'droge destillatie van steenkool' heet. (zie ook: Wikipedia bij 'Meer informatie')
In dit proces wordt steenkool verhit, onder uitsluiting van lucht, waardoor het niet verbrandt. Er ontstaat cokes, wat grotendeels uit koolstof bestaat. De cokesbrokken werden afgekoeld met water (geblust dus) en fijngemaakt, maar waren van mindere kwaliteit en bijvoorbeeld ongeschikt voor de hoogovenindustrie. De cokes was wel geschikt als brandstof. Zo is van de gasfabriek van Sliedrecht bekend, dat de cokes geleverd werd aan de elektriciteitscentrale van Dordrecht. (zie ook: Gasfabriek van Sliedrecht bij 'Meer informatie') Vaak ook kregen arme mensen via de 'bedeling' een zakje cokesbrokken mee naar huis om te stoken, zodat ze hun huisje konden verwarmen. Zó kwam men ook van dit bijproduct af.
Zie ook afbeelding 02, waar het proces in een diagram wordt weergegeven.

De zuivering

Het gevormde brandbare gas bevatte tevens enige 'zwaardere' bestanddelen. Die moesten uit het gas worden gehaald, omdat ze anders in de gasleidingen vloeibaar of vast werden en dus verstoppingen konden veroorzaken. Dit gebeurde door de gassen te koelen, waardoor er een 'condensaat' werd gevormd, de koolteer. Dat was dan weer geschikt om hout te behandelen, en er werden chemicaliën uit bereid. Afvoer geschiedde per ketelwagen, of in vaten.

In het ruwe stadsgas zaten ook nog andere gassen, die er vóór gebruik uitgehaald moesten worden.
Een wassing met water haalt bijvoorbeeld de ammoniak er uit. Ammoniakwater is dan ook een bijproduct, dat weer tot bijvoorbeeld kunstmest kan worden verwerkt. Ook dat ging per ketelwagen naar elders. Dan waren er nog zwavelverbindingen aanwezig, die zeer onaangenaam roken (stonken), en cyaanwaterstof (blauwzuurgas), dat vanzelfsprekend tot vergiftiging kan leiden. Maar ook daarvoor had men een oplossing: ijzeraarde. Dit is een grondsoort waarin ijzer voorkomt. De ijzeraarde werd dan met de gassen in contact gebracht, de kwalijke verontreinigingen reageerden met de ijzeraarde en vormden onoplosbare producten. Dit afval kon weer in zwavelzuurfabrieken worden verwerkt, vanwege het hoge zwavelgehalte. Dat men vroeger nog niet zo zorgvuldig was met deze afvalstoffen, bemerkt men nog heden-ten-dage, doordat de grond van voormalige gasfabrieken vaak met deze ijzerverbindingen verontreinigd is en moet worden gesaneerd.


Het gas bewaren en transporteren

Als het gas dan uiteindelijk geschikt was voor gebruik, moest het natuurlijk worden opgeslagen. De vraag naar gas varieerde nogal, van dag tot dag. Er was dus een buffervoorraad nodig. Voor de opslag daarvan, dienden de gashouders.
De gashouder was meestal uitgevoerd als een cilinder, waarin boven water (dat 'swinters verwarmd moest worden, om bevriezing te voorkomen) het gas werd opgeslagen. De houder was opgebouwd uit een aantal concentrische ringen. Naarmate er meer gas in de houder aanwezig was, nam die ook in inhoud toe, doordat hij als een telescoop uitzette. Tevens werd op deze manier een geringe overdruk in het leidingstelsel gehandhaafd. Om lekkage van het gas te voorkomen, waren de ringen ieder voorzien van een waterslot.
Een bewaard gebleven gashouder, die op de lijst van Rijksmonumenten staat, is het exemplaar in Avereest (zie: afbeelding 1). Deze gashouder bestaat uit twee delen, de zogenaamde 'kuip', die vol water stond, en de zogenaamde 'klok', die in de kuip op-en-neer kon bewegen. Die gashouder is niet zo groot, dus goed in model weer te geven. Let er eens op, dat zo'n groot vlak weer direct met graffiti is vervuild.

Gashouder Avereest.JPG
Afbeelding: 01
Voormalige gashouder in Avereest
Foto gemaakt door: Gerrit Ferwerda


GashouderHVA-07.png
Afbeelding: 02
De gerestaureerde gashouder (aug. 2012)
Foto gemaakt door: Fred Eikelboom


Gebruik

Via een ondergronds netwerk van leidingen, werd het gas vanaf de fabriek gedistribueerd. Het gas werd in eerste instantie toegepast in gaslantaarns voor verlichting van steden en/of dorpen, later gevolgd door koken op gas, en voor de welgestelde mensen was er toentertijd zelfs al centrale verwarming.
In de zestiger jaren kwam de aardgasbel van Slochteren in gebruik. Dat betekende het einde voor de gasfabrieken. Speelt uw baan zich voor 1965 af, dan kan dus een werkende gasfabriek op uw baan worden gesitueerd. Ná 1965 is het dan een monument, óf een installatie die een andere functie heeft gekregen.


Schematische weergave

Diagram gasfabriek-02.gif
Afbeelding: 03
Flowdiagram
Tekening gemaakt door: Dick van der Knaap

Grondstoffen in: kolen, ijzeraarde
Product uit: stadsgas
Bijproducten: koolteer, ammoniakwater, cokes
Afval: gebruikte ijzeraarde


Weergave in model

Elke plaats van enige betekenis had voor 1950 wel een gasfabriek(je), maar er waren nog geen uitgebreide netwerken om iedereen van gas te voorzien. Het platteland was bijvoorbeeld, meestal nog niet op het gasnetwerk aangesloten. De grootte van de gasfabriek weerspiegelde dus de omvang van het gebied dat van leidingen was voorzien.
Voor ons als modelspoorhobbyisten is dus van belang te bedenken hoe groot onze stad of dorp is, en hoeveel oppervlakte we op onze modelbaan ter beschikking hebben voor de gasfabriek.
Nu is het helaas zo, dat er geen goed gelijkend model van een gasfabriek in de handel voorhanden is. Overal ontbreekt wel een onderdeel. U bent dus grotendeels op zelfbouw aangewezen.
Het transport was eenvoudig: kolenaanvoer was met open wagens van hout (bijv. type GTMK) of staal (type GTU), de afvoer van cokes en afval-ijzeraarde evenzo. Bijproducten (teer, ammoniakwater) werden vervoerd met twee-assige ketelwagens.


De gashouder in model

GashouderHVA-01.png GashouderHVA-02.png GashouderHVA-03.png
Afbeelding: 04 Afbeelding: 05 Afbeelding: 06
De gashouder in gevulde toestand Hier uit een andere hoek gezien De gashouder in geheel lege toestand
Foto gemaakt door: Fred Eikelboom Foto gemaakt door: Fred Eikelboom Foto gemaakt door: Fred Eikelboom


Bij de Historische Vereniging Avereest heeft men een model van de gashouder, waarvan de 'klok' (net als bij het grote voorbeeld) op-en-neer kan bewegen in het onderste gedeelte, de 'kuip' (zie: afbeeldingen 4 t/m 8). Bij het origineel (waar 700 kubieke meter gas in opgeslagen kon worden), heeft de kuip een diameter van 13 meter en de klok een diameter van 12 meter. De hoogte van de kuip is zes meter, en de hoogte van de klok is eveneens zes meter. In werkelijkheid is de klok nog een stuk hoger, omdat een gedeelte ervan zich in de kuip bevindt. De ronde plaat, die aan de ballustrade bevestigd is, is een vullingmeter, die de vulling van de gashouder d.m.v. van een wijzer aangeeft.


GashouderHVA-04.png GashouderHVA-05.png GashouderHVA-06.png
Afbeelding: 07 Afbeelding: 08 Afbeelding: 09
De water-afvoerpijp (midden-voor) De bovenzijde van de 'klok', met de 10 geleidewielen Foto v.d. blauwdruk van de gashouder
Foto gemaakt door: Fred Eikelboom Foto gemaakt door: Fred Eikelboom Foto gemaakt door: Fred Eikelboom


In schaal H0 (1:87) heeft de kuip van de gashouder een diameter van 14,9 cm en een hoogte van 6,9 cm. De klok heeft in schaal H0 een diameter van 13,7 cm en het zichtbare gedeelte (dus vanaf de kuip tot de onderkant van de bolle bovenzijde) van de zijwand een hoogte van 6,9 cm. De hoogte van de bolle bovenzijde is ons helaas niet bekend. Bij nameten van de blauwdruk zou deze ongeveer 80 cm geweest moeten zijn. In schaal H0 wordt dat iets minder dan één cm.


Meer informatie

Encyclopedie:
Beneluxspoor.net:
over de bouw van een gashouder.
Externe websites:
Gasfabriek van Sliedrecht.
Gashouder Dedemsvaart.
De gasfabriek.
Lichtgas.
De gasfabriek.
Gashouder.


Bronnen

Referenties

  • igg.org.uk Uitgebreide informatie over de gasfabriek in het Engels.



Hoofdpagina  Categorie-index  Index  Menu
Vorige | Volgende
Contact met de redactie: Contact met de redactie